BỆNH ÄỘNG MẠCH CẢNH LÀ GÃŒ?
Äá»™ng mạch cảnh xuất phát từ Ä‘á»™ng mạch chủ ở trong ngá»±c Ä‘i lên 02 bên cổ và sau đó cho nhánh và o não nằm trong sá». Chức năng của Ä‘á»™ng mạch cảnh là cung cấp máu cho não. Khi Ä‘á»™ng mạch cảnh trở nên hẹp hoặc tắc nghẽn thì được gá»i là bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh.
Bạn có thể bị bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh khi lá»›n tuổi. Chỉ 1% ngÆ°á»i lá»›n từ 50 đến 59 bị hẹp Ä‘á»™ng mạch cảnh đáng kể, nhÆ°ng có đến 10% ngÆ°á»i lá»›n từ 80 đến 89 bị bệnh nà y.
Äá»™ng mạch của bạn thÆ°á»ng trÆ¡n láng và không bị hẹp ở bên trong, nhÆ°ng khi bạn già đi, má»™t chất há»—n hợp, gá»i là mảng xÆ¡ vữa, được tạo ra trên thà nh Ä‘á»™ng mạch. Mảng xÆ¡ vữa được hình thà nh từ cholesterol, calcium, và mô xÆ¡. Khi có nhiá»u mảng xÆ¡ vữa hÆ¡n ở thà nh mạch, Ä‘á»™ng mạch bạn trở nên hẹp và cứng. Quá trình nà y gá»i là xÆ¡ vữa Ä‘á»™ng mạch. Khi mảng xÆ¡ vữa đủ to, nó sẽ là m giảm lượng máu Ä‘i qua Ä‘á»™ng mạch cảnh lên não của bạn, và bác sÄ© gá»i đây là bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh. Bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh là má»™t vấn Ä‘á» nghiệm trá»ng vá» sức khá»e vì nó có thể gây ra Ä‘á»™t quị.
Má»™t số mảng xÆ¡ vữa má»m và dá»… vỡ có thể tạo nên những vùng thô nhám, không Ä‘á»u trong lòng Ä‘á»™ng mạch. Khi Ä‘iá»u nà y xảy ra, cÆ¡ thể bạn sẽ phản ứng giống nhÆ° là bạn bị chấn thÆ°Æ¡ng và những tế bà o là m đông máu, gá»i là tiểu cầu, sẽ táºp trung tại những chá»— thô nhám nhÆ° váºy. Háºu quả là má»™t cục máu đông lá»›n sẽ hình thà nh trong lòng Ä‘á»™ng mạch cảnh hay trong các nhánh của nó. Nếu cục máu đông đủ lá»›n để là m giảm hay tắc dòng máu Ä‘em ôxy đến nuôi não, nó có thể gây ra Ä‘á»™t quị. Thông thÆ°á»ng hÆ¡n, chÃnh má»™t mảnh của mảng xÆ¡ vữa hay cục máu đông, tách ra và trôi theo dòng máu, Ä‘i lên má»™t Ä‘á»™ng mạch nhá» hÆ¡n trong não bạn, là m tắc các mạch máu nà y và gây nên Ä‘á»™t quị.
May mắn là bạn có thể dá»± phòng hay là m cháºm tiến triển bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh nà y. Bá» hút thuốc là thay đổi quan trá»ng nhất bạn có thể là m để ngăn bệnh xảy ra. Những cách khác để phòng bệnh nà y là :
- Luyện táºp thể dục thÆ°á»ng xuyên
- Ăn uống đúng cách
- Duy trì cân nặng lý tưởng
Kiểm soát các yếu tố là m gia tăng nguy cÆ¡ phát bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh, chẳng hạn nhÆ° tiểu Ä‘Æ°á»ng, cao huyết áp, hay tăng cholesterol, cÅ©ng giúp dá»± phòng bệnh nà y.
BỆNH CÓ NHỮNG TRIỆU CHỨNG NÀO?
Bệnh động mạch cảnh có thể không có triệu chứng và o giai đoạn đầu.
Äiá»u không may là dấu hiệu đầu tiên của bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh có thể là đột quị. Tuy nhiên, bạn có thể bị má»™t dấu hiệu cảnh báo sá»›m Ä‘á»™t quị đó là các cÆ¡n thiếu máu não thoáng qua. Các triệu chứng của cÆ¡n thiếu máu não thoáng qua thÆ°á»ng kéo dà i và i phút đến 1giá» và bao gồm:
- Cảm giác yếu, tê, hay cảm giác kim châm một bên thân thể, chẳng hạn, ở tay hay ở chân.
- Không kiểm soát được váºn Ä‘á»™ng tay hay chân
- Không nhìn thấy gì ở má»™t mắt (nhiá»u ngÆ°á»i mô tả triệu chứng nà y giống nhÆ° thấy cá»a sổ kéo xuống)
- Nói không rõ rà ng hoặc khó nói
Những dầu hiệu nà y thÆ°á»ng biến mất trong 24 giá». Tuy nhiên, bạn không nên bá» qua nó. Bị cÆ¡n thiếu máu não thoáng qua nghÄ©a là bạn Ä‘ang có nguy cÆ¡ cao bị Ä‘á»™t quị trong má»™t tÆ°Æ¡ng lai gần. Bạn nên báo các triệu chứng nà y cho bác sÄ© của bạn ngay.
Nếu bạn bị các dấu hiệu trên kéo dà i nhiá»u giá», hay chúng không biến mất trong 24 tiếng, có thể bạn đã bị Ä‘á»™t quị, bạn nên gặp bác sÄ© ngay.
ÄIỀU GÃŒ GÂY RA BỆNH ÄỘNG MẠCH CẢNH?
XÆ¡ vữa Ä‘á»™ng mạch là nguyên nhân của hầu hết các ca bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh. Các nhà khoa há»c không hoà n toà n chắc chắn vá» nguyên nhân gây xÆ¡ vữa Ä‘á»™ng mạch. Mảng xÆ¡ vữa có thể hình thà nh do má»™t tổn thÆ°Æ¡ng của lá»›p trong Ä‘á»™ng mạch. Các yếu tố có thể gây tổn thÆ°Æ¡ng thà nh Ä‘á»™ng mạch gồm có hút thuốc, tăng cholesterol, và cao huyết áp.
Ở những ca hiếm, bệnh phình mạch cảnh và loạn sản sợi cơ (fibromuscular dysplasia) cũng có thể là nguyên nhân của bệnh động mạch cảnh.
Các yếu tố khác có thể là m gia tăng nguy cÆ¡ bị bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh gồm tiểu Ä‘Æ°á»ng và có tiá»n sá» gia đình vá» xÆ¡ vữa Ä‘á»™ng mạch.
TÔI CẦN LÀM NHỮNG XÉT NGHIỆM NÀO?
Äầu tiên, bác sÄ© sẽ há»i thông tin vá» sức khá»e chung của bạn, tiá»n sá» bệnh, và  các triệu chứng sau đó sẽ khám bệnh. Cả hai được gá»i là bệnh sá» và thăm khám bệnh nhân. Trong phần nà y, bác sÄ© cÅ©ng sẽ há»i xem bạn có hút thuốc hay bị tăng huyết áp không. Bác sÄ© cÅ©ng muốn biết khi nà o triệu chứng đó xảy ra và   thÆ°á»ng xuyên nhÆ° thế nà o.
Trong lúc khám, bác sÄ© sẽ nghe xem có những âm thanh bất thÆ°á»ng trong Ä‘á»™ng mạch của bạn không. Bạn sẽ cÅ©ng có thể Ä‘o huyết áp của bạn.
Sau bệnh sá» và thăm khám, nếu bác sÄ© nghi ngá» bạn bị bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh, há» có thể cho bạn là m siêu âm duplex Ä‘á»™ng mạch cảnh. Trong phÆ°Æ¡ng pháp thăm dò không gây Ä‘au nà y, bác sÄ© sẽ đặt má»™t đầu dò siêu âm ở cổ bạn. Äầu dò phát ra những sóng tần số cao hÆ¡n âm thanh (sóng siêu âm) và sẽ bị dá»™i lại bởi tế bà o máu và thà nh mạch để là m hiện ra dòng máu và cấu trúc mạch máu. Xét nghiệm nà y có thể cho bác sÄ© thấy mức Ä‘á»™ thông thoáng của Ä‘á»™ng mạch và tốc Ä‘á»™ dòng máu trong Ä‘á»™ng mạch.
Siêu âm duplex mạch cảnh giúp phát hiện được hầu hết các trÆ°á»ng hợp bệnh Ä‘á»™ng mạch cảnh. Vì váºy, bác sÄ© của bạn thÆ°á»ng không cần là m thêm xét nghiệm nà o khác. Tuy nhiên, nếu siêu âm không cung cấp đủ thông tin, bác sÄ© có thể cho thêm má»™t và i xét nghiệm sau:
Máu là một mô lỏng, lưu thông trong hệ thống tuần hoàn của cơ thể, gồm nhiều thành phần. Mỗi thành phần có chức năng khác nhau và liên quan mật thiết đến chức năng sống của cơ thể.
1. Các thành phần chính
Máu gồm hai phần chính: các tế bào máu và huyết tương.
Các tế bào máu
- Chiếm số lượng nhiều nhất, chứa huyết sắc tố (nên máu có màu đỏ).
- Hồng cầu làm nhiệm vụ vận chuyển khí ôxy (O2) từ phổi đến các tế bào và mô. Đồng thời nhận khí cacbonic (CO2) từ các tế bào và mô tới phổi để đào thải.
- Đời sống trung bình của hồng cầu từ 90 đến 120 ngày.
- Hồng cầu già bị tiêu hủy chủ yếu ở lách và gan.
- Tủy xương sinh các hồng cầu mới để thay thế và duy trì lượng hồng cầu ổn định.
– Bạch cầu:
- Có chức năng bảo vệ cơ thể bằng cách phát hiện và tiêu diệt các “vật lạ” gây bệnh.
- Có nhiều loại bạch cầu khác nhau với đời sống từ 1 tuần đến vài tháng. Có loại làm nhiệm vụ thực bào (“ăn” các “vật lạ”). Có loại làm nhiệm vụ “nhớ” để nếu lần sau “vật lạ” này xâm nhập sẽ bị phát hiện và nhanh chóng bị tiêu diệt. Có loại tiết ra các kháng thể để bảo vệ cơ thể…
- Bạch cầu được sinh ra tại tủy xương.
- Ngoài việc lưu hành trong máu là chính, có một lượng khá lớn bạch cầu cư trú ở các mô của cơ thể để làm nhiệm vụ bảo vệ.
– Tiểu cầu:
- Là những mảnh tế bào rất nhỏ tham gia vào chức năng cầm máu bằng cách tạo các cục máu đông, bịt các vết thương ở thành mạch.
- Làm cho thành mạch mềm mại, dẻo dai nhờ chức năng tiểu cầu làm “trẻ hóa” tế bào nội mạc.
- Đời sống của tiểu cầu khoảng 7 – 10 ngày.
- Cũng giống như hồng cầu và bạch cầu, tủy xương là nơi sinh ra tiểu cầu.
Huyết tương
Huyết tương là phần dung dịch, có màu vàng. Trong huyết tương chủ yếu là nước và nhiều chất rất quan trọng với sự phát triển và chuyển hóa của cơ thể như: đạm, mỡ, đường, vitamin, muối khoáng, các yếu tố đông máu, các kháng thể, hormon, các men…
Huyết tương thay đổi theo tình trạng sinh lý trong cơ thể. Sau bữa ăn 1- 2 giờ, huyết tương có màu đục rồi màu vàng. Nếu đơn vị máu có huyết tương đục sẽ không được sử dụng vì có thể gây sốc, gây dị ứng cho người bệnh. Vì vậy, chỉ nên ăn nhẹ, ăn ít đạm, ít mỡ trước khi hiến máu (HM).
Quá trình sinh máu từ tủy xương.
2. Lượng máu trong cơ thể là bao nhiêu?
- Lượng máu ở người khỏe mạnh tương đối ổn định.
- Phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tuổi, giới, cân nặng…
- Tỷ lệ thuận với trọng lượng cơ thể, mỗi người có trung bình từ 70 – 80ml máu/kg cân nặng.
- Thể tích máu được ổn định nhờ cơ chế điều hòa của cơ thể giữa lượng sinh ra ở tủy xương và lượng bị mất đi hàng ngày. Nếu mất lượng máu quá lớn hoặc chức năng sinh máu của tủy xương bị rối loạn thì lượng máu sẽ mất ổn định.
- Lượng máu liên quan trực tiếp đến hoạt động của cơ thể. Khi mất nhiều mồ hôi hoặc mất nước thì lượng máu có thể giảm do bị cô đặc. Tùy tình trạng trường hợp bệnh lý, có thể là thiếu máu do mất máu, do suy tủy xương…, lượng máu trong cơ thể sẽ bị thay đổi. Nếu mất trên 1/3 tổng lượng máu, nhiều cơ quan của cơ thể sẽ bị rối loạn chức năng, có thể gây sốc, thậm chí tử vong.
3. Tại sao lượng máu trong cơ thể luôn ổn định?
- Các tế bào máu được sinh ra tại tủy xương nhằm thay thế cho các tế bào già cỗi bị mất đi. Sau khi tham gia hoạt động chức năng trong một thời gian nhất định, chúng bị tiêu hủy. Lúc đó, một phần sản phẩm tế bào máu là protein và sắt được tái hấp thu, phần khác được đào thải khỏi cơ thể.
- Bình thường, hai quá trình sinh máu và tiêu hủy máu cân bằng nhau để đảm bảo duy trì thành phần và thể tích máu ổn định trong cơ thể. Ước tính mỗi ngày có từ 40 ml đến 80 ml máu được thay thế mới.
- Khi HM, ngay lập tức, cơ thể huy động lượng máu dự trữ trong gan, lách và dịch gian bào để duy trì huyết áp và lượng tế bào máu lưu thông không thay đổi. Sau đó, kích thích tuỷ xương tăng sinh để bù lại lượng máu đã hiến. Do vậy, một người trưởng thành khoẻ mạnh nếu mỗi lần hiến không quá 9 ml/kg cân nặng thì không có hại cho sức khoẻ. Bạch cầu cư trú ở nhiều mô khác nhau nên số lượng không bị ảnh hưởng nhiều sau khi HM. Còn huyết tương hồi phục rất nhanh chóng, chỉ sau vài giờ đến vài ngày.
Nguồn tài liệu:
– Cẩm nang vận động HM tình nguyện, NXB Y học, 2018
– Hỏi – đáp về HM và công tác vận động HM tình nguyện, 2021