Khái niệm cảm xúc trong tâm lý học

Một trong những mặt quan trọng của đời sống tâm lý con người là hệ thống thái độ của họ đối với thế giới khách quan và bản thân. Đó có thể là thái độ vui vẻ, hạnh phúc khi được chứng kiến một khung cảnh đẹp, được hít thở bầu không khí trong lành; là thái độ bực bội, khó chịu khi gặp cảnh tắc đường, thời tiết thật nóng bức,… Tất cả những hiện tượng phong phú trong cuộc sống như vậy, ta gọi chung đó là xúc cảm- tình cảm.

Xúc cảm- tình cảm luôn hiện hữu trong cuộc sống hằng ngày quanh ta, thế nhưng trong những nghiên cứu của tâm lý học, ta mới hiểu một cách bao quát và rõ ràng: xúc cảm- tình cảm là gì, chúng có đặc điểm gì và đóng vai trò như thế nào đối với con người? Từ đó ta mới hìn nhận sang một vấn đề khác rất quan trọng, hữu dụng, đó là sự tác động mạnh mẽ của các thái độ tâm lý này đối với các hoạt động của con người.

Do đó, bài viết này của em xin đi vào phân tích đề bài: “Xúc cảm và tình cảm: khái niệm, đặc điểm và vai trò. Tại sao người ta nói xúc cảm và tình cảm là điểm mạnh nhất và cũng là điểm yếu nhất ở con người?” Nội dung chính của bài sẽ đi vào hai vấn đề lớn, đó là:

• Phần lý luận chung: khái niệm, đặc điểm và vai trò của xúc cảm và tình cảm.
• Phần vận dụng: tại sao người ta nói xúc cảm và tình cảm là điểm mạnh nhất và cũng là điểm yếu nhất ở con người?

Khái niệm, đặc điểm và vai trò của xúc cảm và tình cảm

Khái niệm xúc cảm và tình cảm

Mỗi khi gặp một hiện tượng, sự việc nào đó trong cuộc sống, chắc hẳn trong hầu hết chúng ta đều sẽ nảy sinh ra những thái độ tâm lý khác nhau, đó được hiểu nôm na là đang có cảm xúc. Thế nhưng, ta cần định nghĩa cảm xúc thế nào cho thật khái quát và chính xác? Theo nhân định của hai nhà tâm lý học- Fehr và Russell thì “cảm xúc là thứ mà tất cả mọi người đều biết nhưng không thể định nghĩa được”. Về ngữ nghĩa, cảm xúc có thể coi là sự trải nghiệm của mỗi người đối với hiện thực khách quan.

Ở Việt Nam hiện nay, hầu hết các nhà nghiên cứu tâm lý học đồng tình với khái niệm về xúc cảm, đó là những rung động của con người trước một tình huống cụ thể, mang tính nhất thời, không ổn định. Còn về tình cảm, nó được hiểu là những xúc cảm xuất hiện thường xuyên, lâu dài, ổn định,.. và được ngành tâm lý học định nghĩa: “ Tình cảm là thái độ cảm xúc mang tính ổn định của con người đối với hiện thực khách quan, nó phản ánh ý nghĩa của chúng trong mối liên quan đến nhu cầu và động cơ của họ. Tình cảm là sản phẩm cao cấp của sự phát triển xúc cảm trong điều kiện xã hội.”

Đặc điểm của xúc cảm và tình cảm

Với góc độ nghiên cứu và định nghĩa như vậy, không thể phủ nhận rằng xúc cảm và tình cảm có những đặc điểm tương đồng với nhau, cụ thể:

• Xúc cảm- tình cảm đều do hiện thực khách quan tác động vào mà có, biểu thị thái độ cả cá nhân đối với môi trường xung quanh.
• Nội dung và hình thức của xúc cảm- tình cảm đều mang màu sắc chủ quan.
• Xúc cảm- tình cảm đều là nét nổi bật trên bộ mặt tâm lý của cá nhân, biểu thị thái độ tích cực của con người trước tác động của hoàn cảnh xung quanh.
• Xúc cảm- tình cảm đều có cơ sở vật chất trên vỏ não và có khuynh hướng truyền cảm.

Tuy nhiên, vì đây là hai hiện tượng riêng biệt nên chúng vẫn có những điểm khác biệt, nổi bật nhất là sự khác biệt trên ba khía cạnh : tính ổn định, tính xã hội và cơ chế sinh lý- thần kinh. Nói một cách khái quát, khoa học tâm lý đã chỉ ra rằng: xúc cảm là một quá trình tâm lý, còn tình cảm là một thuộc tính tâm lý; xúc cảm có tính chất nhất thời, phụ thuộc vào tình huống đa dạng, trong khi tình cảm có tính chất ổn định xác định; xúc cảm luôn tồn tại ở trạng thái hiện thực, ngược lại, tình cảm lại tồn tại ở dạng tiềm tàng. Có một điểm vô cùng đặc biệt, đó là xúc cảm giúp thực hiện chức năng sinh vật, nó gắn liền với phản xạ không điều kiện (bản năng), không chỉ tồn tại ở con người mà có cả ở các loài vật; trái lại, tình cảm giúp thực hiện chức năng xã hội, nó gắn liền với phản xạ có điều kiện với hệ thống tín hiệu thứ hai, và tình cảm chỉ có ở con người. Xúc cảm giống như những gì nguyên thủy nhất, nó xuất hiện trước, còn tình cảm xuất hiện sau, là kết quả của thời gian dài tồn tại những xúc cảm kia. Có thể thấy, xúc cảm giống như những bản năng khác của con người, nó tồn tại để giúp cơ thể định hướng và thích ứng với tư cách một cá thể đơn lẻ, nhưng tình cảm lại cho ta phương hướng và giúp thích nghi với xã hội, với tư cách là một nhân cách.

Vai trò của xúc cảm và tình cảm trong đời sống

Đối với quá trình nhận thức, xúc cảm và tình cảm luôn là động lực mạnh mẽ thúc đẩy và chi phối nhận thức, kích thích sự tìm tòi và sáng tạo của con người. Tuy nhiên, nó có thể làm nhuộm màu, biến dạng sản phẩm của quá trình nhận thức.

Đối với đời sống của con người, xúc cảm- tình cảm có vai trò vô cùng to lớn về cả mặt sinh lý lẫn tâm lý. Con người không có cảm xúc thì không thể tồn tại được. khi con người “đói tình cảm” thì không thể có hoạt động sống bình thường được.

Đối với hoạt động của con người, xúc cảm và tình cảm thúc đẩy con người, giúp con người có động lực vượt qua khó khăn, trở ngại trong quá trình hoạt động nếu nó tích cực; trái lại, cảm xúc- tình cảm tiêu cực lại gây ra sự cản trở. Xúc cảm- tình cảm tác động đến hoạt động của chúng ta, đồng thời, thông qua quá trình hoạt động mà xúc cảm- tình cảm của con người xuất hiện, nảy nở và thêm phong phú hơn.

Xúc cảm và tình cảm là điểm mạnh nhất và cũng là điểm yếu nhất ở con người.

Xúc cảm và tình cảm giống như những gia vị hàng ngày nêm nếm cho cuộc đời mỗi người vậy. Có món ăn nào có thể hấp dẫn nổi khi nhạt nhẽo, vô vị chăng? Chắc chắn là không! Thế nhưng chúng ta cũng không thể phủ nhận rằng, mỗi món ăn tinh thần- mỗi sự việc, tình huống khác nhau lại phải lựa chọn “món gia vị” khác nhau, mức độ khác nhau, nếu không sẽ vô cùng “khó ăn”! Khi nói rằng “xúc cảm và tình cảm là điểm mạnh nhất và cũng là điểm yếu nhất ở com người”, điều đó là hoàn toàn có căn cứ.

Xúc cảm và tình cảm là điểm mạnh nhất của con người

Xúc cảm và tình cảm là thứ tạo nên đời sống tinh thần phong phú, giàu có của con người. Người nào giàu cảm xúc, tình cảm thì cuộc sống đương nhiên ngập tràn sắc màu, không vô vị, nhàm chán. Trong nhiều trường hợp, người ta nhận thấy sự giàu có về xúc cảm là chìa khóa giải quyết được nhiều vấn đề nan giải, và nhiều khi, cảm xúc dường như mang lại nguồn năng lượng to lớn, mạnh mẽ vô cùng.

Xin được kể ở đây một câu chuyện có thật, đó là câu chuyện về cuộc đàm phán giữa Tổng thống Hoa kỳ đời thứ 39 Jimmy Carter (nhiệm kỳ 1977- 1981) với Thủ tướng Isreal- Minachim Begin và Tổng thống Ai Cập- Anwar Sadat. Mục đích của cuộc đàm phán là hai nước Isreal và Ai Cập đồng ý nhượng bộ lẫn nhau, song phương cùng thỏa thuận tình trạng hòa bình để đảm bảo tình hình an ninh chính trị- xã hội hai phía. Sau 13 ngày đàm phán căng thẳng và dường như sắp đi vào vô vọng, Tổng thống Jimmy đã mang đến món quà rất bình dị nhưng lại có ý nghĩa vô cùng to lớn: những bức ảnh mà ba vị chụp chung, trong đó nhiều bức có hình ảnh nhân dân hai nước rất cực khổ, loạn lạc. Đặc biệt, ông Jimmy đã tinh ý đánh dấu tên của những em bé trong ảnh- những đứa bé đến tuổi đi học, tuổi được lớn lên đúng nghĩa thì lại bị chia cắt khỏi gia đình vì cấm vận sau chiến tranh, vì nhà cửa bị tàn phá,.. Để nhằm làm tăng thêm tác động tình cảm đến hai nhà lãnh đạo, ông Jimmy sau đó gửi kèm thống kê tạm thời về tổn thất do hai nước gây ra và đồng thời gánh chịu tại thời điểm đó. Sự đồng cảm, sự xót xa dâng lên, nó đã đánh bại được cảm xúc thù ghét, lạnh nhạt từ cả hai phía. Điều mà cảm xúc mang lại ngày hôm đó chính là lãnh đạo hai nước ký vào bản Hòa ước Trại David. Sức mạnh của xúc cảm không chỉ thay đổi được suy nghĩ, lý trí của hai người, mà hơn thế nữa là tình hình an ninh hai nước, là cuộc sống tương lai tươi sáng cho nhiều người dân khác.

Đó chỉ là một minh họa trong số vô vàn sự việc thực tế chứng minh sức mạnh của xúc cảm- tình cảm trong đời sống. Cho dù là trong trường chính trị, trong kinh doanh, hay từ những xử sự hàng ngày, thì xúc cảm- tình cảm có ý nghĩa quan trọng theo ba cách sau:

Thứ nhất, đối với suy nghĩ của con người, các xúc cảm- tình cảm tích cực sẽ cho ta động lực, giúp ta tập trung hơn vào công việc đang làm. Thái độ tâm lý tích cực sẽ kích thích sự tìm tòi, khám phá, sáng tạo, hướng đến những chi tiết tinh tế, xu hướng phát triển và các đức tính tốt của người xung quanh cũng như chính bản thân mình.

Thứ hai, xúc cảm- tình cảm cũng tác động mạnh mẽ đến tâm lý- sinh lý của con người. Nói một cách khái quát nhất thì những xúc cảm tích cực trong từng tình huống cụ thể sẽ làm ảnh hưởng đến nhịp tim, nhịp thở,.. Các bác sỹ Trung Quốc đã đúc kết rằng:

“Cáu hại gan

Giận hại phổi

Vui vẻ lợi dạ dày”

Cảm xúc vui vẻ, hạnh phúc, phấn khởi,…sẽ giúp ta điều tiết cơ thể về mặt sinh học một cách hiệu quả. Còn về mặt tâm lý, cảm xúc cần phải phong phú thì con người mới có thế giới quan trực quan, sinh động, từ đó quá trình phản ánh, sáng tạo mới được thúc đẩy. Con người ít xúc cảm là người đơn điệu, khoa học đã chứng minh rằng người có những thái độ hờ hững, ứng xử hời hợt như vậy rất khó thành công. Trái lại, khi con người ta biết cảm thụ, biết rung động, thì mới hiểu được thực tế đang cần gì và phấn đấu.

Các cảm xúc như buồn, đau khổ,… hầu hết là cảm xúc tiêu cực, thế nhưng nếu buồn đúng cách, đau khổ đúng cách thì chúng lại vô cùng có ích. Ví dụ như ta biết buồn vì bị điểm kém để sau đó chăm chỉ học hơn, tìm tòi những phương pháp học hiệu quả hơn; hay đau khổ vì một sự thất bại nào đó để rồi ta phấn đấu hơn, vì bị đối xử tệ bạc để ta biết tự yêu quý bản thân mình hơn,…

Thứ ba, những xúc cảm- tình cảm tích cực qua tác động đến suy nghĩ sẽ ảnh hưởng lớn đến hành vi của con người, làm cho hành vi cũng tích cực và có hiệu quả. Khi vui vẻ, phấn khởi, ta luôn dễ dàng để nở nụ cười và trò chuyện thân thiết, gần gũi với người khác, tạo được thiện cảm từ phía đối diện. Đó là cơ sở của những mối quan hệ gắn bó, hữu nghị, là cơ sở để người khác tôn trọng mình, giúp đỡ- hoặc ít nhất là tránh khỏi những hiềm khích, thù ghét…

Xúc cảm và tình cảm là điểm yếu nhất của con người

Không thể phủ nhận sự hấp dẫn của gia vị xúc cảm- tình cản khi nêm nếm vào các món ăn tinh thần thường nhật, thế nhưng cũng có nhiều khi, gia vị cũng được dung sai! Xúc cảm và tình cảm khi dùng sai sẽ gây ra hậu quả tai hại cho con người.

Những xúc cảm đó có những khi khiến quá trình nhận thức của chúng ta sai lệch đi. Ví dụ như những người quá mẫn cảm đi kèm với thái độ hay suy diễn xấu về người khác, thái độ tâm lý đó khiến họ ngày càng xa cách mọi người, nghi ngờ và dễ thù ghét ngay cả những người quan tâm mình. Người ta nói rằng “những người quá mẫn cảm thường tự vẽ một vòng tròn rồi đứng một mình trong đó, không cho người khác lại gần; ta vẽ một vòng tròn khác bao vây vòng tròn đó để kéo họ lại trong sự kết nối với ta..”. Những thái độ tâm lý như vậy chính là nguyên nhân xung đột, làm đổ vỡ các mối quan hệ, kể cả trong giao tiếp thường ngày cũng như trong công việc.

Những cảm xúc tiêu cực cũng làm cho thông tin não bộ nhận được phản hồi sai. Đã bao giờ bạn gặp tình huống như vậy chưa: bạn đang mải mê xem ti vi, chơi game, trò chuyện với bạn bè,…thì bị mẹ bạn cắt ngang và nhờ lấy một vật gì đó trong bếp. Bạn rất bực bội và đi tìm vật đó cho mẹ bạn, nhưng, trời ơi bạn không thể tìm thấy nó đâu cả! Ngay khi bạn thông báo với mẹ là mình không tìm thấy, thì mẹ bạn đến và lấy vật đó từ chỗ mà bạn đã tìm rất kỹ hồi nãy. Thật là kỳ lạ đúng không? Theo ngành tâm lý học hiện đại, đó gọi là điểm mù tri giác. Cảm xúc của bạn tồi tệ dẫn đến thái độ khó chịu khi làm việc, khi đó, não bạn tiếp nhận thông tin nhưng lại phản hồi sai lệch thực tế. Cảm xúc tiêu cực làm cho chúng tacó những niềm tin, suy nghĩ sai trái, do đó dẫn đến nhận thức sai lệch. Nhận thức sai lệch hầu như không bao giờ mang đến kết quả thành công như mong muốn.

Chúng ta cũng nhận thấy rằng, những xúc cảm- tình cảm tiêu cực sẽ gây hại cho sức khỏe của con người. Đối với một người lúc nào cũng thấy buồn bã, u sầu, thất vọng,… sẽ rất nhanh khiến chính bản thân họ mắc các chứng bệnh tâm lý như trầm cảm, tự kỷ,… Những chứng bệnh tâm lý gây mất kiểm soát hành vi sẽ khiến họ có những hành động nguy hiểm, cho chính bản thân và cả những người xung quanh. Ngoài những bệnh lý từ trong tâm, nó còn trực tiếp gây nên các bệnh như bệnh về huyết áp, tim mạch, chứng hay quên, đau đầu, khó thở,… Những xúc cảm ức chế, kìm nén khi bộc phát càng dễ gây ra hậu quả khôn lường. Minh họa có thể kể đến là vụ án chồng truy sát vợ trên phố Hàng Bông vì ghen tuông, những vụ việc con giết cha mẹ vì không cho tiền đi chơi điện tử,…

Nếu như những tình cảm tích cực thúc đẩy ta thực hiện những hành động tích cực, thúc đẩy trong công việc và cho ta năng lượng dồi dào, thì trái lại, tình cảm tiêu cựcchính là rào cản lớn nhất trên con đường thành công. Một người ủ rũ, uể oải làm sao có thể tập trung làm việc được đây? Và với một bộ não luôn phát ra tín hiệu chán nản, có lẽ sẽ không bao giờ người đó tạo ra được cảm hứng mới, nghĩ ra một sáng kiến mới cho công việc. Thái độ tâm lý u ám như vậy chính là nguyên nhân khiến ta không bao giờ thấy cuộc sống khởi sắc hơn được chút nào, chỉ là tự làm mình càng khổ, càng u ám hơn, lại càng thất bại hơn.

Xử lý cảm xúc- tình cảm

Từ những tổng hợp trên về tác động của xúc cảm- tình cảm đối với đời sống con người, chúng ta đều băn khoăn: vậy làm thế nào để phát triển những xúc cảm- tình cảm tích cực và hạn chế những xúc cảm- tình cảm tiêu cực? Thật ra có rất nhiều góc độ tiếp cận vấn đề trên, do đó mà có nhiều cách thức để xử lý, quản lý cảm xúc dựa trên các cơ sở khác nhau.

• Theo cơ sở nghiên cứu sinh học, cảm xúc đều xuất phat từ não bộ của con người. Các nhà khoa học khuyến khích mọi người dùng các biện pháp làm tăng bốn loại hormone có lợi đối với xúc cảm, đó là: serotonin, endorphins, oxytocin và dopamine. Các hormone này đều giúp chúng ta tập trung, phấn chấn, tạo cảm giác dễ chịu, kích thích tạo cảm giác tin tưởng và sự đồng cảm, ngoài ra còn có tác dụng giảm đau tuyệt vời và tăng sức đề kháng. Các hormone này được sinh ra nhiều khi tập thể dục, có cử chỉ yêu thương với người xung quanh, ăn uống lành mạnh và phấn đấu hướng đến một kết quả nào đó.
• Theo nghiên cứu tâm lý học của Adam khoo và Stuart Tan- hai học giả, tỷ phú trẻ nổi tiếng của Singapore, “chính bạn tạo ra cảm xúc của mình” và đưa ra các minh chứng rằng mỗi cảm xúc đi kèm với dáng vẻ nhất định. Bạn hãy thử bài tập này để xem có đúng không nhé: thử dáng vẻ mệt mỏi, buồn bã (đầucúi thấp, lưng cong xuống, ánh mắt nhìn xuống dưới, cơ mặt chùng xuống, hơi thở nhẹ và nông) và cảm nhận cảm xúc khi đó, và thử với các xúc cảm khác tương tự. Do đó, bài tập cho chúng ta là giữ dáng điệu phấn chấn, vui vẻ mọi lúc có thể. Các nghiên cứu của hai học giả này hướng dẫn chúng ta các bước mô phỏng dáng vẻ điệu bộ của thành công: tất cả những gì phải luyện tập là mô phỏng trạng thái tự tin nhất trong quá khứ khi bắt đầu cảm thấy công việc hiện tại buồn chán. Ngoài ra, tác giả còn dạy chúng ta nên tích cực rèn luyện những gì chúng ta cho rằng rất khó cả trong tưởng tượng và thực tế để đạt hiệu quả cao nhất.…
• Theo nghiên cứu Phật học, hầu hết con người ngày nay đều ham mê và bị xoáy vào vòng quay của tiền bạc, quanh năm suốt tháng chỉ biết dồn ép tâm trí mình vào công việc mà không biết dành thời gian nghỉ ngơi, giải tỏa căng thẳng. Điều đó dẫn đến “tâm trí con người rối ren, căng thẳng và dễ dàng dẫn đến các bệnh stress, trầm cảm,..Và một tâm hồn bệnh hoạn khô cứng như thế, thì dù của cải vật chất có lớn đến cỡ nào cũng không đem lại lợi ích an vui thực sự…” Họ đã chỉ ra rằng thiền, tụng kinh, tu niệm,.. cũng là các phương pháp rất hiệu quả để điều hòa lại những cảm xúc tối màu.

Xúc cảm- tình cảm là như vậy, vốn dĩ xuất hiện từ bên trong con người, ảnh hưởng rất lớn đến con người, thế nhưng đó lại không phải là thứ mà chúng ta có thể chạm vào và nắm bắt được. Thái độ tâm lý của con người với những đặc tính, vai trò như trên cần được rèn luyện, điều tiết để đời sống tình cảm con người luôn phong phú, sống động, có như vậy mới có thể phấn đấu đến những giá trị vật chất hiện thực. Mong rằng bài viết đã góp phần tổng hợp, cung cấp tri thức về hiện tượng thân thuộc nhưng lại vô cùng phức tạp trong đời sống con người- xúc cảm và tình cảm- đồng thời mang đến cho bạn đọc những biện pháp điều tiết cảm xúc hữu hiệu!

Trên đây là phần giải đáp thắc mắc của chúng tôi về vấn đề: Khái niệm, đặc điểm và vai trò của xúc cảm và tình cảm. Nếu trong quá trình giải quyết còn gì thắc mắc bạn có thể liên hệ chúng tôi qua Tổng đài tư vấn luật trực tuyến qua HOTLINE 19006588 của Luật Quang Huy để được giải đáp.

Trân trọng./.